چكیده :

برای درك صحیحی از مفهوم اعتدال در اندیشه امام خمینی (ره) باید این مفهوم را در قالب و تصویری وسیع تر از آنچه كه امروز و در پی اتخابات اخیر ریاست جمهوری در فضای رسانه ای جامعه مطرح است نگریست .  اعتدال در اندیشه امام راحل معنایی عمیق تر از معنای عمدتا سیاسی كه این روزها از این مفهوم مراد می گردد دارا است . در اندیشه حضرت امام بعنوان فقیه و اسلام شناسی عالیقدر مفهوم اعتدال معنا و جایگاهی بنیادی تر دارد . برای شناخت و فهم دقیق مفهوم اعتدال نزد ایشان باید به مبانی اندیشه و تفكر اسلامی ایشان ورود كرد . رویكرد ایشان به اسلام بعنوان مكتبی جامع كه پاسخگوی نیازهای فرد و جامعه می باشد رویكردی معتدل و در تقابل با رویكردهای افراطی و تفریطی به اسلام می باشد . این رویكرد جامع و اعتدالی را ایشان  " اسلام ناب محمدی (ص) " می نامد . اسلامی كه توانایی اداره جامعه امروز مسلمین را دارا است و در مقابل رویكردهای افراطی قشری نگر (متحجرین) و رویكردهای تفریطی كج اندیش (متجددین) ، اسلام را بعنوان مكتبی جامع به انسان امروز معرفی می كند . تفكر اسلام ناب محمدی (ص) در اندیشه حضرت امام (ره) ، مبنایی شد كه بنای با اقتدار جمهوری اسلامی را پی افكنده است .  حكومتی اسلامی كه ثمره و تجلی عینی اندیشه اسلام ناب نزد امام (ره) بعنوان معمار كبیر انقلاب می باشد . بنابراین هر مفهوم و اندیشه ای در نظام ما باید در نسبت با اندیشه و تفكر امام خمینی (ره) بعنوان نقشه راه نظام جمهوری اسلامی سنجیده شود . لذاطرح صحیح و اصولی مفهوم اعتدال در چارچوب اندیشه امام و رهبری می تواند موجب تكامل مسیر انقلاب گرددد.


 

مقدمه :

یكی از مسائلی كه همواره فلاسفه و اندیشمندان با آن مواجه و روبرو بوده اند مساله تفسیر پذیری مفاهیم بوده است.  در تعریف مفهوم می توان گفت مفهوم یعنی، معنا و مدلولی كه لفظ بر آن دلالت می كند و از لفظ فهمیده می‌شود. به عبارت دیگر، مفهوم با معنا، مدلول و مراد، مساوی است . یعنی همان معنایی كه در ذهن تصور می شود(1) .

 

از آنجائیكه مفاهیم انتزاعی ، مصداق و ما به ازای بیرونی مشخصی ندارند ، همواره محل مناقشه و جدال هستند. مفاهیم انتزاعی كه با زندگی بشر سرو كار دارند از قبیل عدالت ، آزادی ، اعتدال ، پیشرفت ، برابری و ... همواره موضوع مناقشه و منازعه بر سر ارائه دادن تعریفی جامع و مشخص بوده اند .

 

این مفاهیم كه همواره زندگی بشر درگیر با آنهاست در الگو ها و گفتمانهای سیاسی و فكری گوناگون معناهای كاملا متفاوتی از هم یافته اند. برای نمونه مفاهیمی چون آزادی و عدالت در چارچوب تفكر اسلامی معنایی می یابد كه كاملا متفاوت از معنای این مفاهیم در نظام های فكری لیبرالی و یا نظام فكری كمونیستی است . در خود این دو نظام فكری اخیر نیز این دو مفهوم معانی و تعریف كاملا متفاوتی از هم می یابند . بنابراین یكی از مهمترین مسائلی كه همواره فلاسفه و اندیشمندان با آن مواجه و روبرو بوده اند مساله تفسیر پذیری این مفاهیم بوده است.

 

مساله تفسیر پذیر بودن این مفاهیم و مناقشه بر انگیز بودن آن از این حیث اهمیت دارد كه غالب شدن هرنوع تفسیری از این مفاهیم ، مسیر حركت كلی جامعه را به سمت و سوی خاص خود جهت می دهد . در واقع تعاریف متفاوت از هركدام از این مفاهیم جامعه را به اشكال متفاوتی سامان می دهد.

 

در درون فضای سیاسی – اجتماعی كشورمان، ما در مقطعی تجربه مناقشه بر سر مفهوم آزادی را داشتیم . رایج شدن و فراگیر شدن مفهوم آزادیبدون ارائه تفسیر مشخصی از آن خصوصا از جانب گروههایی كه این مفهوم را علی الدوام در گفتارها و نوشتارهای خود تكرار می كردند ، مناقشات و منازعات فكری و سیاسی فراوانی را بر سر سامان دادن و جهت حركت حوزهای فرهنگ ، جامعه و سیاست را موجب شد .

 

در فضای سیاسی و اجتماعی امروز كشورمان و بخصوص پس از انتخابات ریاست جمهوری 92 یكی از مفاهیم و كلید واژه هایی كه به كرات شاهد بكار رفتن آن هستیم مفهوم اعتدال است . در رسانه ها ، مطبوعات ، سایتها و ... این مفهوم مداوما به كار برده می شود و در تحلیل های گوناگون فرهنگی و سیاسی ورود یافته است . تجربه ناخوشایند ما  از دامن زدن به مفهوم آزادی بدون ارائه تعریفی مشخص از آن ،  موجب شده است كه ضرورت ارائه تعریف مشخص از این مفهوم در سطوح گوناگون و ابعاد گوناگون كاملا احساس شود.

 

نكته ای كه نظام مقدس جمهوری اسلامی را از سایر نظامهای سیاسی موجود در دنیا متمایز می كند علاوه بر وجه دینی آن ، این است كه رهبری این انقلاب حضرت امام خمینی (ره) هم رهبری ایدئولوگ و هم رهبری نظام ساز بوده اند كه به درستی لقب معمار كبیر انقلاب را دارند. درواقع چارچوبه های فكری و بنیادین حركت این نظام كاملا روشن و بدون ابهام می باشد . چارچوبه هایی كه بر مبنای اصول اسلام و رهنمود های حضرت امام (ره) شكل گرفته اند و در تمامی اركان و سیاستهای كلی نظام ساری و جاری می باشند. پس از امام (ره)، مقام معظم رهبری این نظام را به شایستگی راهبر هستند. لذاست كه نظام ما در مسیر حركت خود هیچگاه دچار ابهام و انحراف نخواهد شد .

 

بنابراین امروز كه در فضای سیاسی كشور مفهوم اعتدال همه گیر شده است ، ضروری به نظر می رسد تا با رجوع به این مفهوم در آراء و اندیشه های امام خمینی (ره) ، معنای این مفهوم نزد ایشان و نسبتش با آراء ایشان روشن تر گردد. لذا هدف ما در مقاله حاضر این است تا مفهوم اعتدال را در اندیشه و سیره عملی امام خمینی (ره) مورد بررسی قرار دهیم . البته باید به این نكته مهم توجه داشت كه اعتدال در اندیشه امام در چارچوبی وسیع تر از معنای محدودی كه در فضای امروز جامعه ما از این مفهوم مورد نظر است ، مطرح می گردد . لیكن اعتدال در اندیشه امام در ساحت اندیشه و تفكر اسلامی مطرح می شود. در این چارچوب حضرت امام خمینی (ره) با پیراستن افراط گری ها و تفریط گری ها در اسلام ، اسلام معتدل را همان اسلام ناب محمدی می داند كه تجلی عینی آن در نظام جمهوری اسلامی به ثمر نشسته است .

 

مفهوم اعتدال در مكتب اسلام

بررسی همه جانبه آموزه های الهی و گزاره های دینی در دین مبین اسلام به خوبی نشانگر این حقیقت است كه اسلام، نظام عالم را كه نظام اَحسن است و به عنوان نظامی اعتدالی معرفی مینماید و انسان را در تمامی ابعاد و عرصه های زندگی، به تعادل و اعتدال، دعوت میكند و او را افراط و تفریط باز می دارد و بر این اساس میتوان گفت كه اسلام، مكتب اعتدال است.

 

در قرآن كریم گاهی تاكید بر انتخاب حد میانه و وسط در یك مسئله جزئیِ فقهی آمده است . برای نمونه واژه اسراف و مشتقات آن كه جمعا 23 بار در قرآن به كار رفته ، مفهومی گسترده دارد و هرگونه تجاوز از حد اعتدال و گرایش به افراط یا تفریط را در بر می گیرد(2) :

 

اسراف در انفاق : خداوند در وصف بندگان مقرب خود می فرماید: " آنان هرگاه انفاق كنند، نه اسراف دارند و نه سختگیری ؛ بلكه در میان این دو، حد اعتدالی را پیش می گیرند " (3). نیز در سوره آیه 29اسراء برای روشن شدن حد اعتدال در انفاق ، مثلی برای پیامبرص بیان می كند: " هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مكن {و ترك انفاق و بخشش منما} و بیش از حد نیز دست خود را مگشای كه مورد سرزنش قرار گیری ، به حسرت گرفتار و از چاره فرومانی." (4)

 

اسراف عقیدتی: در آیاتی ، انكار خداوند و پیامبران ، شرك به خدا و بت پرستی و ایمان نیاوردن به آیات الهی اسراف معرفی شده ، آن را موجب بروز دشواری ها ی فراوان در زندگی دنیا و عامل نابینایی انسان در آخرت و گرفتاری در عذاب دردناك و ماندگار می شمارد. (5)

 

اما اعتدال در قرآن گاه ، در افقی بالاتر مطرح می گردد و نه تنها برخی فروع دین و یا حتی اصول دین، بلكه اساساً مسلمین و پیروان دین حق را به عنوان امتی میانه و میانه رو معرفی میكند؛ آنچنان كه خداوند میفرماید: و كذلك جعلناكم امه وسطاً؛ و همان گونه {كه قبله شما را قبله ای معتدل و میانه تعیین كردیم} شما را نیز امت میانه قرار دادیم. (6)

 

و اهل بیت پیامبر(ع) كه كامل ترینِ مسلمانان و بلكه پیشوای مسلمانان هستند، در معرفی خود میفرمایند:
" نحن آل محمدٌ النَمَطُ الاَوسط؛ ما خاندان محمد(ص)، گروهی میانه و معتدل هستیم". (7) و خطاب به پیروان خویش و پویندگان طریق حق و حقیقت نیز میفرمایند: " یا مَعشر الشیعه آل محمدٍ، كونوا النُمرُقه الوِسطی یَرجع إلیكم الغالی و یلحق بكم التالی؛ ای شیعیان، پیروان آل محمد(ص) گروه میانه و معتدل باشید، كه افراطگر به سوی شما بازگردد و تفریط كار به شما رسد" . (8)

 

در ادعیه ماثوره نیز علاوه بر احادیث متعدد، میبینیم كه همین تعبیر «النمرقهالوسطی» یا «النمرقه الاوسط» مطرحشده است: "  اللهم لاتجعلنا من الذین تقدَموا فَمَرقَوا و لا من الذین تاخروا فمُحِقوا واجعلنا من النُمْرِقَه الاوسط؛ خداوندا ما را در زمره كسانی كه پیش افتادند - افراطكاران - و در نتیجه به بیراه ه رفتند و همچنین در زمره كسانی كه عقب ماندند - تفریط كاران - و در نتیجه دچار هلاكت گردیدند قرار مده و ما را از گروه میانه و معتدل قرار ده" . (9)

 

جالب آنكه، قرآن مجید حتی وقتی میخواهد جمع قلیلی از یهودیان و مسیحیان را از انحرافات و كج رویهایی كه اكثریت یهودیها و مسیحیها بدان دچار بودند استثناء كند و آن جمع قلیل را به عنوان جمعیتی با ایمان و درستكار معرفی نماید، آنان را با تعبیر امت معتدل و میانه رو و امتی پرهیزكننده از افراط و تفریط، توصیف میكند و میفرماید:

" منهم امه مقتصده؛ گروهی از آنان میانه رو و معتدل هستند" . (10)

 

همچنین قرآن عظیم، ظاهراً از لسان لقمان حكیم، خطاب به فرزندش و در واقع به عنوان سفارشی همیشگی و خطابی همگانی، بشر را در همه رفتارها و كردارها به میانه روی دعوت میكند و میفرماید: " و اقصِد فی مَشْیِك؛ در رفتار خویش میانه رو باشد" . (11)

 

اما با سیاحت افزونتر در سپهر نور گفته هایِ دینی میبینیم، كه این مطلب حتی از این سطح (دعوت، امر و تشریع) نیز فراتر رفته و اسلام، حُسن «تعادل» و «حد وسط» و دوری از افراط و تفریط را به عنوان یك اصل اساسی و فراگیر در تمامی عرصه های و امور؛ اعم از تشریع و تكوین معرفی میكند؛ آنچنان كه پیامبر اكرم(ص) میفرماید: " خیر الاموراوسطها؛ بهترین امور، حد وسط و میانه و حالت اعتدال آنهاست" . (12)

 

و دیگر فرقی نمیكند كه این امر، یك امر تكوینی باشد یا یك امر تشریعی. طبعاً خداوند نیز كه به اقتضای فیض دائم و رحمت واسعه و لطف و كرم بیمانند خویش و با توجه به هدف آفرینش، همه انسانها را به راه راست و درست و به خیر و نیكی هدایت میكند و این هدایت (تكوینی و تشریعی) را هم بر خود لازم فرموده، در حقیقت، راه میانه و طریق اعتدال و راهی كه هیچ انحراف و گرایشی به سمت افراط و تفریط ندارد را به بندگان نشان می دهد و آنان را به چنین راهی رهنمون میگردد: " و علی الله قصد السبیل؛ برخداست كه راه میانه را در اختیار بندگان بگذارد" . (13)

 

اینجاست كه به روشنیِ هر چه تمامتر در مییابیم كه مساله اعتدال نه تنها صرفاً یك توصیه ساده اخلاقی یا دستور عادی دینی آن هم در برخی موارد نیست و از این سطوح بالاتر است، بلكه متوجه میشویم كه میانه روی و اعتدال، یكی از خطوط برجسته جهانبینی توحیدی است كه بر همه شؤون و ساحت های حیات، سایه افكنده است و نه تنها تشریعاً، بلكه تكویناً نیز آفریدگار توانا و حكیم به مقتضای حكمت بالغه خویش، نظام هستی را بر پایه اعتدال و تعادل آفریده و براساس تناسب و توازن، استوار ساخته است. برای نمونه در سوره رحمان كه می فرماید : " و السماء رفعها و وضع المیزان"  (14)  یا در سوره قمر كه می فرماید :  " انا كل شیءٍ خلقناه بقدر"  . (15)

 

لذا میبینیم پیامبر عظیم الشان(ص) و خاندان معصوم ایشان(ع) كه به عنوان شایستهترین عباد الرحمان، انسانهای كامل، بلكه كاملترین انسانها در میان تمامی ابنای بشر از طلوع هستی تا بیكرانه ابد میباشند و وزن و ارزش هر كمالی در وجود هر انسانی، بلكه هر مخلوقی به آنان سنجیده میشود و صراط مستقیم هدایت به سوی كمال مطلوب میباشند، خودشان مصادیق روشن و تجسم عینی اعتدال و تعادل هستند، همچنان كه خود آن بزرگواران هم ذوات قدسی خویش را با همین ویژگی توصیف فرموده اند.

 

اسلام ناب امام خمینی (ره) در مقابل تفكرات افراطی (متحجرین)  و تفریطی (متجددین)

مبانی فكری و اسلامی نظام جمهوری اسلامی را باید در اندیشه های حضرت امام جستجو كرد . امام خمینی (ره) بعنوان معمار كبیر انقلاب و نظام جمهوری اسلامی از جمله رهبرانی هستند كه هم در قامت ایدئولوگ انقلاب و نظام ظاهر شدند و هم در قامت رهبری نظام ساز . از این روست كه نظام مقدس جمهوری اسلامی با مجموعه اصول و نهادهای آن میراث و تجلی عینی  اندیشه ایشان است. لذا برای فهم صحیح مفاهیمی چون آزادی و اعتدال باید به اندیشه های ایشان رجوع كرد تا نسبت این مفاهیم با چارچوب اندیشه انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی مشخص گردد. اسلام ناب محمدی (ص) بعنوان عصاره اندیشه دینی و سیاسی حضرت امام (ره) را می توان به مثابه مانیفست نظام جمهوری اسلامی در نظر گرفت .

امام خمینی (ره ) بعنوان فقیهی عالیقدر و صاحبنظر در اندیشه اسلامی همواره دغدغه احیاء دین و اصلاح فكر دینی را داشته اند . احیاء اسلام اصیل و اسلام ناب كه در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی دارای مسئولیت است و پاسخگوی نیازهای و آلام انسان امروز است از دستاوردهای بزرگ امام بوده است . اسلام نابی كه امام معرفی می كند مكتبی است كه در مقابل مكاتب بشری شرق و غرب می ایستد و راهی نوین را در برابر پای انسان مسلمان می گذارد. در چارچوب اندیشه امام و گفتارهای ایشان همواره شاهد تمایزی قاطع و جدی میان اسلام ناب در مقابل اسلام آمریكایی هستیم . اسلام ناب مد نظر امام ، اسلامی است در میانه افراط و تفریط . در واقع در چارچوب اندیشه های امام افراط گرایی متحجرین و تفریط گرایی متجددین به مثابه دو لبه یك قیچی عمل می كنند كه به اسلام ناب و اسلام راستین ضربه می زنند .

 

خط اعتدال نزد امام همان خط اسلام ناب محمدی (ص) است . اسلام ناب امام كه عصاره تفكر و اندیشه اسلامی امام است ، میراثی است گرانبهاء كه از ایشان برای ما  به یادگار مانده است . تبلور و تجلی عینی اندیشه اسلام ناب را می توان در نظام مقدس جمهوری اسلامی و مجموعه اصول و نهادهای آن دانست . امام برای روشن شدن اسلام ناب و مسیر حركت انقلاب و نظام همواره بر مرز بندی اسلام ناب با اسلام آمریكایی كه مجموعه قرائتهای افراطی و تفریطی از اسلام را در بر می گیرد تاكید داشتند . بر این اساس هنگامی كه در مجموعه گفتارها و اندیشه های امام خمینی (ره) دقت می نمائیم به وضوح می بینیم كه حفظ اعتدال هماره مورد تاكید ایشان بود. و همواره از تندیها و كندیهای بی رویه و كژاندیشی ها واز انحراف و خروج از حد اعتدال و وسط هشدار می دادند .

 

امام ( ره ) بعنوان یك اسلام شناس برجسته نگرشی جامع به اسلام داشتند. ایشان از سویی نگرش های افراطی اسلامی را كه یا چهرهای خشن از اسلام را معرفی می كنند یا توانایی انطباق با نیازهای جدید جامعه مسلمانان را ندارند و یا معتقد بودند اسلام اساسا فراتر از دستوراتی در حیطه زندگی فردی نمی رود ، كاملا نفی و طرد می نمایند . ایشان از سویی دیگر  با تفكرات تفریطی سكولار و غربزده ای كه توانایی اسلام را در اداره امور جامعه انكار می كردند نیز به مقابله پرداختند . نگرش امام ( ره ) به اسلام نگرشی جامع است ، نگاهی اعتدالی به اسلام كه توانایی نظام سازی و اداره جامعه را دارد .

 

امام خمینی (ره)همواره در طول نهضت اسلامی و همینطور پس از تاسیس نظام اسلامی با این دو نگرش افراطی و تفریطی مرزبندی قاطعی داشتند . ایشان در طول ده سال رهبری نظام اسلامی هچنانكه با تفكرات تفریطی به اسلام مانند نهضت آزادی كه با ادعای روشنفكری دینی احكام مبین اسلامی را ناتوان از حضور در مدیریت جامعه می دانستند مقابله نمودند ،  از سوی دیگر تفكرات افراطی كه اندك پویایی و نوآوری را در چارچوب اندیشه فقهی اسلام پس می زدند و رد می كردند نیز مورد انتقاد و طرد جدی حضرت امام بودند. بنابراین اسلام مطلوب و آرمانی حضرت امام را میتوان در میانه دو نوع تفكر افراطی و تفریطی دانست .

متحجرین                      اسلام ناب                         متجددین

 

نفی لیبرال ها ، ملی گراها و متجددین در اندیشه امام :

نهضتامام خمینی (ره) اساسا نهضتی اسلامی و مبتنی بر خود باوری عمیق در برابر غربزدگی حاكم بر فضای فكری متجددین و روشنفكرهای غربزده جامعه ما بوده است . این همان هویت مستقلی است كه ایشان به انقلاب اسلامی و نظام اسلامی بخشیده اند . حضرت امام همواره در مقابل اندیشه های سكولار و غربزده ای كه توانایی اسلام را برای اداره جامعه امروز بشری انكار می كرده اند مقابله كرده اند و بر لزوم پیاده شدن احكام و دستورات نجات بخش اسلامی و تاسیس حكومت اسلامی تاكید داشته اند .

 

حضرت امام در مواضع روشنگرشان بارها بر لزوم نقد و نفی غربزدگان و متجددین اشاره دارند . ایشان می فرمایند : " مقدار صدمه ای كه ایران از متفكرین و متجددین فرنگ رفته خورده است از هیچكس نخورده است . " (16) یا در جای دیگری كه می فرمایند : " فرهنگ استعماری جوانان استعماری تحویل مملكت می دهد . راس همه اصلاحات اصلاح فرهنگ است و نجات جوانهای ما از این وابستگی به غرب . " (17)

 

ایشان در نقد اندیشه وابسته و غربزده ی متجددین می فرمایند : " غرب در نظر یك قشر از این ملت چنان جلوه كرده است كه گمان می كنند غیر از غرب هیچ خبری نیست و این وابستگی فكری و وابستگی مغزی به غرب منشا اكثر بدبختیهای ملتهاست . در هر امری كه پیش می آید ... چون قبله شان غرب شده بود یكی از روشنفكرهایشان به اصطلاح گفته بود كه ما نتا همه چیزمان را انگلیسی نكنیم نمی توانیم رشد بكنیم . یك همچو مغزهایی در راس كارها واقع شدند . و تا بیایید این غربزدگی را از این قلب ها و مغزها بزدایید وقت طولانی لازم است . (18)

 

از نگاه امام خمینی (ره)استعمار و غرب سعی داشته اند تا ما را از سنتهای دینی خود بیگانه كنند و مرام ها و مسلكهای جعلی در میان ما بوجود آورند.از آنجایی كه اسلام برای حكومت، قانون و برنامه دارد جدایی دین از سیاست توطئه استعمار برای غارت مسلمانان و جلو گیری از مقاومت علما و روحانیون می باشد(19) .

 

یكی از مسلك هایی كه نگاهی كاملا تفریطی به اسلام داشتند لیبرال ها و ملی گرایان بودند . این رویكردها نقش اسلام و روحانیت را در درون جامعه كاملا كمرنگ و حداقلی می خواستند و نگاهی سرشار از سوء ظن و بدبینی نسبت به نقش دین و احكام شرعی در اداره جامعه داشتند. امام در باب ملی گرایان می گوید : " این ملی گرایی اساس بدبختی مسلمین است. اینهایی كه به اسم ملیت، گروه گرایی و ملی گرایی بین مسلمین تفرقه می اندازند، اینها لشكرهای شیطان و كمك كارهای به ابرقدرت های بزرگ و مخالفین با قرآن كریم هستند. " (20)

 

ایشان در پیام تاریخی شان به مناسبت پذیرش قطعنامه 598 در باب غربزدگی و وادادگی این جریان می فرمایند : " من به صراحت می گویم ملی گراها اگر بودند، به راحتی در مشكلات و سختی ها و تنگناها دست ذلت و سازش به طرف دشمنان دراز می كدند، و برای اینكه خود را از فشارهای روزمره سیاسی برهانند، همه كاسه های صبر و مقاومت را یكجا می شكستند و به میثاق ها و تعهدات ملی و میهنی ادعایی خود پشت پا می زدند. " (21)

 



 

پی نوشتها:

1)       مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، ج 1، ص 107، اسماعیلیان، قم، چاپ پنجم، بی تا.

2)      ملك زاده ، محمد حسین . مكتب اعتدال و امت معتدل ، هفته نامه پگاه حوزه ، شماره 257 ،1388 .

3)      قرآن كریم ، سوره فرقان ، آیه 67

4)      قرآن كریم ، سوره اسراء ، آیه 29

5)      قرآن كریم ، سوره طه ، آیات 124-127

6)      قرآن كریم ، سوره بقره ، آیه 143

7)      الكافی، جلد 1، صفحه 101

8)      الكافی، جلد 2، صفحه 75.

9)      الاختصاص، صفحه 332.

10)   قرآن كریم ، سوره مائده، آیه 66.

11)   قرآن كریم ، سوره لقمان ، آیه 19

12)   قرآن كریم ، بحارالانوار ، جلد 74 ، ص 383

13)   قرآن كریم ، سوره نمل ، آیه 9

14)   قرآن كریم ، سوره رحمان ، آیه 7

15)   قرآن كریم ، سوره فمر ، آیه 49

16)   صحیفه نور ، جلد 19 ، بیانات امام در جمع مسئولین وزارت آموزش و پرورش و نهضت سواد آموزی

17)   همان  ، جلد 10 ، بیانات امام در جمع دبیران عضو انجمن اسلامی آذربایجان شرقی ، قم ، 4/8/58

18)   همان،  جلد 11 ، بیانات حضرت امام در مورخه  12/10/58 ، صفحه 183 تا 184

19)   .امام خمینی ،حكومت اسلامی ،صفحه 5

20)   صحیفه نور ، جلد 12، صفحه 225

21)   پیام تاریخی امام (ره) به مناسبت پذیرش قطعنامه 598، 29/4/67

 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: